Meşşāī Gelenekten İsmaililiğe Sudûr Teorisi: Ebū Naṣr el-Fārābī ve Ḥamīdu’d-Dīn el-Kirmānī Bağlamında Bir Değerlendirme

Yaratmanın mahiyetine dair ileri sürülen pek çok teorinin temel amacı, Tanrı-evren arasındaki ilişkiyi açıklamaya yöneliktir. Aristoteles (öl. M.Ö. 322) ile birlikte geliştirilen kozmolojinin Batlamyus 168) tarafından yapılan ilavelere dayanan modele göre, Tanrı evren ilişki, yaratmaya dayalı değil, bilakis Tanrı’nın evrene sınırlı bir etkisiyledir. Plotinus 270) bu kez, her şeyin Tanrı’dan sudûr (emanation) ettiğine dair, eski referansları dikkate alsa da temelde radikal biçimde ondan ayrışan yeni geçilmiştir. Oluşun (yaratmanın) şeklinde Bir’den taşması sonucu meydana geldiğini savunan en başından beri bilinen sınırları içerisinde kalarak varlıkların oluşunun da, zorunlu olarak Birden çıktığını düşündü. teorisini, veya eden ve akıl adlandırdığı kategorileri, kozmolojileri de birleştirerek, birinin Ay üstü âlemde küreye (sphere) tekabül ettiği var sayımına dayandırdı. Fārābī’nin 339/950) taraftan nazariyesini metafiziğinin önemli bileşenlerinden biri yapmışken, diğer kozmik düzenin zirvesinde bulunan el-Evveli, Plotinus’un Bir’i (tō hen) Proklos 485)’un İlk’inin proton) aksine, varlığın düşüncenin ötesinde tasarlaması, gelişimi açısından son derece önemlidir. Onun düşüncesinde taraftan, el-Evvelden ikinciye doğru böylece on birinci akla kadar devam gerçekleşirken, birinciden onuncuya İlk’e akletme süreci gerçekleşmektedir. Bu çift kutuplu anlayışta aşağıya iken, yukarıya Her ne Fārābī el-Medīnetu’l-Fāḍile’de açıkça dile getirmese ikinci İlk’ten etmesi kendi zâtını akletmesi aynı anda, ezelî formda vuku bulmaktadır. Öte yandan teorisi, ortaya konan Bir, Akıl Nefs’ten oluşan üç hipostaz anlayışından ayrışmaktadır. İslam felsefe geleneğinin sonrasında İsmailî düşünür olan Ebū Yaʻḳūb es-Sicistānī 393/1003) -makalede etkinin kanalıyla olduğu varsayılarak- Yeni Eflatuncu fikirlerin bazı unsurlarına sahip olurken, Kur’an kaynaklı yaratma fikrinin göz ardı edilmemesi gerektiğini düşünmüştür. Birin aşkınlığı hiyerarşiye fikirleri öğretisiyle oldukça uyumlu görüntü arz ederken, onun sistemi ayrıca, teolojinin şiddetle reddettiği, tabiat yaratılanlarda tür katılımını daima kabul etmiştir. nedenle, Sicistānī özü itibariyle hipostazını muhafaza eden, Tanrı’yı gerçekliğin dışında konumlandıran onu sadece işlevi sınırlayan anlayışı koymaktadır. Hamīdu’d-Dīn el-Kirmānī’nin 411/1020) ise genel sudûrcu olmakla birlikte, ilk (Küllî Akl) çıkışında Fārābī’den farklılaşır. Buna göre Küllî yoktan (ibdāʿ) yaratılmıştır. noktada seleflerine bağlı kalmayı tercih eder. Bunun Kirmānī terminolojik bakımdan farklı kavramlar kullanmış olsa sistemine kalır. makale, teorisinin Plotinusçu formülasyonunun yorumu üzerinden paralellikler ayrımlar bakımından karşılaştırma yapmayı amaçlamaktadır.